Potkornjaci, pripadnici porodice Scolytidae, predstavljaju prirodne stanovnike šumskih ekosistema, gde se ponašaju kao sekundarne štetočine. Obično naseljavaju fiziološki slaba i mrtva stabla, ali u povoljnim klimatskim uslovima sa većom količinom "sanitarnog" materijala poput posječenih, izvaljenih, prelomljenih ili oštećenih stabala ili ostataka od sječe, potkornjaci mogu brzo da povećaju brojnost. U tim slučajevima prelaze u primarne štetočine, napadajući zdrava stabla i oštećujući sloj ispod kore (floem). Oštećenjem floema prekida se protok vode i hranjivih materija u više dijelove stabla i grane, što dovodi do sušenja stabla.

Prilikom ubušivanja prvih potkornjaka, zdrava stabla aktiviraju svoje mehanizme odbrane i luče smolu na mjestu ubušivanja. Međutim usled više uzastopnih naleta novih imaga (stadijum razvoja), mehanizmi odbrane se iscrpljuju i stablo fiziološki slabi i vremenom biva savladano i potpuno naseljeno potkornjacima, a što uzrokuje i sušenje stabala. Vrste poput Pityogenes calcographus i Polygraphus polygraphus, žive i ubušuju se i napadaju tanje grane i mlado i tanko drveće, dok su od vrste Ips typographus najugroženije sastojine smrče starosti između 80 i 100 godina i prvenstveno se ubušuju u debla drveća.

Potkornjaci žive u šumama bez obzira na to da li se nalaze unutar nacionalnih parkova ili u šumama izvan zaštićenih područja, prilagođavajući se različitim uslovima u oba okruženja. Ipak, u nacionalnim parkovima, njihovo suzbijanje je posebno izazovno, naročito u zonama sa većim stepenom zaštite ( Zona I stepena zaštite i rezervati), gde su sječa i slične aktivnosti zabranjene kako bi se očuvali prirodni procesi. Za kontrolu populacije potkornjaka u nacionalnim parkovima Crne Gore koriste se feromonske klopke koje privlače odrasle jedinke (imaga), prikupljaju i omogućavaju praćenje njihove brojnosti.

Foto: Vera Biberdžić

Poseban osvrt je na problem sušenja stabla smrče usljed namnožavanja potkornjaka u NP Prokletije. Tokom 2024. godine na Prokletijama je postavljeno 162 klopke na ukupnoj površini od oko 2000 ha u cilju praćenja brojnosti vrsta Ips typographus i Pityogenes calcographus. U periodu od marta do avgusta 2024. godine, ove klopke su redovno pražnjene i prebrojavane svakih sedam dana, čime je prikupljeno preko 14 miliona jedinki obje vrste.

Najefikasnija mjera zaštite šuma od potkornjaka je sanitarna sječa. U martu i julu, kada su potkornjaci najaktivniji i vrijeme je rojenja dvije generacije, evidentirana je najveća njihova brojnost. Ovaj monitoring omogućava šumarskim stručnjacima da bolje procijene rizik za šume i procjene potrebu uklanjanja napadnutih i oslabljenih stabala kako bi se smanjila populacija štetočina. Iako je sanitarna sječa kratkoročna mjera i nije trajno rešenje ona je ujedno i ključna metoda održavanja zdravlja šuma unutar nacionalnih parkova. Važno je napomenuti da ova praksa ne zahtijeva radikalno uklanjanje svih suvih, oboljelih, izvaljenih i polomljenih stabala, već se odluke o sanitarnoj sječi donose pažljivo, vodeći računa o stanju ekosistema i dugoročnim efektima.

Uspostavljanje integralnog sistema zaštite šuma, sa naglaskom na prevenciju, ključno je za dugoročno očuvanje šumskih ekosistema. Preventivne aktivnosti, koje uključuju monitoring i održavanje stabilnosti ekosistema, omogućavaju bolju zaštitu ne samo od potkornjaka, već i od drugih štetnih biotičkih i abiotičkih faktora.

Slobodan Stijepović

Stručni saradnik za šumarstvo